Richelieu, Franse hertogelijke familie. Voor wat betreft de afstamming kan men slechts met zekerheid teruggaan tot François du Plessis (omstreeks 1500), overgrootvader van de beroemde kardinaal. De familie, die bekend is geworden onder de naam van haar territoriale goederen, die in 1621 tot hertogdom Richelieu werden verheven, stierf uit met de twee broers van de kardinaal. Een kleinzoon van diens zuster, Armand Jean de Vignerot (1629–1715), werd echter in het bezit gesteld van de naam, de wapens en de titels van de kardinaal. Dit tweede Huis stierf uit in 1822 en de hertogelijke titel werd weer toevertrouwd aan de mannelijke nakomelingen van de zuster van de laatste hertog. Het derde en laatste Huis, dat van De Chapelle de Jumilhac, stierf uit in 1952.
Bekende leden van de familie zijn: Armand Jean du Plessis, hertog de Richelieu (Parijs 5 sept. 1585 – aldaar 4 dec. 1642), Frans staatsman, sedert 1622 kardinaal, werd reeds op 22-jarige leeftijd bisschop van Luçon (1608–1624). Hij toonde zich een ijverig en gewetensvol bestuurder en schreef in deze tijd enkele werken van pastoraal-theologische aard, o.a. Instruction du chrétien, dat, in verscheidene talen vertaald, de katholieke spiritualiteit van die dagen in christocentrische zin heeft beïnvloed. Met betrekking tot de religieuze polemiek koos hij voor de School van de jezuïet Veronius, die streefde naar een vreedzame discussie met de Hervorming op grondslag van de bijbel en de kerkvaders. In 1614 was hij afgevaardigde van de geestelijkheid van Poitou in de Staten-Generaal en wist de gunst van de koningin-moeder, Maria de Médicis te verwerven, die hem staatssecretaris van Oorlog en Buitenlandse Zaken maakte (1616). Toen de partij van de jonge koning, Lodewijk XIII, echter aan het roer kwam, werd Richelieu verbannen, maar in 1620 wist hij de vrede tussen Lodewijk en zijn moeder te herstellen en sedertdien nam zijn invloed aan het hof voortdurend toe. Na de dood van de hertog van Luynes werd hij nog op voorspraak van Maria eerste-minister (1624), maar van dit ogenblik af werd het zijn doel het koninklijke gezag geheel te bevrijden van alle beïnvloeding door familieleden en vazallen. In zijn buitenlandse staatkunde vatte hij de anti-Habsburgse politiek van Hendrik IV weer op. Godsdienst en ethiek stonden geheel buiten dit zuiver nationaal en verstandelijk streven. Wanneer het hem binnenslands in botsing bracht met de hugenoten, was dat alleen omdat dezen een staat in de staat vormden, die hij wilde breken. Hoewel geestelijke en overtuigd katholiek, aanvaardde hij de consequenties van zijn buitenlandse politiek, die de vernedering van de tot dusver bij uitstek contrareformatorische mogendheden, Spanje en de Oostenrijkse erflanden, beoogde, eenvoudig omdat Frankrijks nationaal belang zulks vereiste. Zo bevorderde Richelieu reeds onmiddellijk na zijn ambtsaanvaarding, dat het Veltlindal (van groot belang voor troepenvervoer van Spanje naar Oostenrijk) in de macht van de protestantse Graubünders bleef (1624) en sloot hij bondgenootschappen met Karel I van Engeland, met de Republiek der Verenigde Nederlanden en met Denemarken, teneinde in te grijpen in de Dertigjarige Oorlog. Toen de hugenoten echter in opstand kwamen, liet hij de grote politiek plotseling varen, voerde eigenhandig het beleg van La Rochelle (1625–1628) en dwong de protestanten tot de aanvaarding van het Edict van Nîmes (1629), waarbij de politieke voorrechten, zoals die hun bij het Edict van Nantes waren toegestaan, werden opgeheven. Inmiddels was ook reeds een eerste samenzwering van prinsen van den bloede (Hendrik van Condé, 's konings broer Gaston van Orléans en hun volgelingen) onderdrukt (1626). In 1629 intervenieerde Richelieu ten nadele van de Habsburgers in de Mantuaanse Successieoorlog en in het volgende jaar sloot hij een subsidieverdrag met de Zweedse koning Gustaaf Adolf, die zijn zegetocht in Duitsland begon. De koningin-moeder verbond zich echter met de klerikale adelspartij en trachtte haar invloed op Lodewijk XIII te herwinnen. Dit mislukte in de ‘journée des Dupes’ (11 nov. 1631) en Maria de Médicis moest in ballingschap gaan, maar prins Gaston bleef complotteren.

Teneinde de macht van de regering te versterken, gebruikte Richelieu in de Franse administratie de instelling van de intendanten en tegenover de ambtenadel de doeltreffende plechtigheid van de lit de justice. Toen de keizerlijken na de Slag bij Nördlingen (1634) schenen te zullen overwinnen, greep Richelieu rechtstreeks in de Dertigjarige Oorlog in. Hij sloot of- en defensieve bondgenootschappen met de Republiek der Verenigde Nederlanden en met Zweden, waardoor deze landen hun buitenlandse politiek aan die van Frankrijk ondergeschikt maakten (1635). Reeds sedert enige tijd streden Franse legers aan de Rijn: Lotharingen en een aantal vaste punten in de Elzas waren inmiddels bezet. Bernhard van Saksen-Weimar ging met zijn troepen in Franse dienst over. Nog in 1635 brak de openlijke oorlog met Spanje en in 1636 ook die met de keizer uit. In de eerste jaren werd deze strijd met afwisselend succes gevoerd, maar op het ogenblik van Richelieus dood waren de Fransen aan de winnende hand: Artesië was veroverd, zo ook een groot deel van Savoye en Roussillon. Catalonië en Portugal waren in opstand. Speciaal in Duitsland werd sinds 1630 Richelieus politiek gedreven door zijn medewerker (vroegere tegenstander), de kapucijner monnik père Joseph.

De historische betekenis van Richelieu is dat hij het absolutisme van Lodewijk XIV heeft voorbereid, het politieke overwicht van Frankrijk over West- en Midden-Europa heeft gevestigd en de beïnvloeding van de Europese beschaving door de Franse taal en kunst heeft mogelijk gemaakt; in 1635 gaf hij de Académie française een nationale status. Over de authenticiteit van zijn Mémoires bestaat onzekerheid; mogelijk zijn ze niet door hem zelf geschreven, maar wel onder zijn toezicht opgesteld en door hem nagelezen.